Fast Money. Oluşturulma Tarihi Şubat 25, 2021 1521Türkçede pek çok kelimede farklı ses olayları oluşmaktadır. Ünlü aşınması bunlardan birisidir. Dilimizde ünlü aşınmasına uğramış pek çok cümle yer almaktadır. Gündelik yaşamda çok sık kullandığımız bu kelimelerde b dilbilgisi kuralı ile çok sık karşılaşabiliriz. Peki ünlü aşınması nedir? Ünlü aşınması örnek cümleler, sorular ve konu anlatımını sizlere detaylıca aşınması dilimizde pek çok kelimede rastladığımız ses olaylarından birisidir. Ünlü aşınmasının diğer bir adı ise ünlü birleşmesi olmaktadır. Ünlü aşınması ile pek çok kelimede rastlamak mümkündür. Bu nedenle ünlü aşınmasının ne anlama geldiğini öğrenmek kelimeleri doğru kullanabilmek için büyük önem taşımaktadır. Ünlü Aşınması Nedir?Türkçede dil bilgisi kuralları içerisinde bulunan kurallardan birisi de ünlü aşınmasıdır. Türkçede genel olarak iki tane ünlü harf yan yana gelememektedir. İki ünlünün yan yana gelmesi durumunda genel olarak kelimenin anlam bütünlüğünde bozulmalar oluşur. Bu nedenle okunuş açısından d büyük sorun yaratır. Bu kelimelerde meydana gelen ünlü düşmesine ünlü aşınması denilmektedir. Diğer bir ifade ile kelimede iki ünlüden birinin düşmesi üzerinden ünlü aşınması oluşmaktadır şeklinde ifade edilir. Günümüzde ünlü aşınması ile Türkçeye yerleşmiş olan kelimeler eski yıllarda ilk halleri üzerinden iki farklı kelime olarak değerlendirilmektedir. Fakat günümüz Türkçesinde daha etkili ve akıcı bir şekilde konuşma elde edebilmek için bazı kelimelerde ünlü aşınması oluşmuştur. Ünlü aşınması üzerinden pek çok örnek vermek mümkündür. Günümüzde bu örnekler pek çok kez gündelik yaşamda da kullanılmaktadır. Ünlü Aşınması Konu Anlatımı Türkçede kullanılan kelimelerden bazıları iki ayrı kelime üzerine birleşmiş şekilde oluşmaktadır. Bu kelimelerde bu durum genellikle bilinmemektedir. Fakat bu kelimelerin birleşiminde aslında köken olarak ünlü aşınması bulunmaktadır. Ünlü birleşmesi olarak da bilinen ünlü aşınması iki ayrı kelimenin bir araya gelmesi ile ünlü aşınma kuralına uygun bir şekilde cümle oluşturma halidir. Ünlü aşınması özellikle Türkçenin anlam bütünlüğünün bozulmaması ve daha akıcı bir şekilde kullanılması için çok önemlidir. Ünlü Aşınması Örnekler Türkçede yer alan dilbilgisi kurallarından birisi ünlü aşınmasıdır. Ünlü aşınması kuralı dilimizde bulunan kelimeleri cümle içerisinde daha etkili bir şekilde ifade edebilmek için bulunur. Ünlü aşınması ile ilgili örnek cümleler şu şekilde ifade edilebilir - Kahve + altı Kahvaltı - Ne + asıl Nasıl - Cuma + ertesi Cumartesi - Sütlü + aş Sütlaç - Şu + arada Şurada Bu kelimeler ünlü aşınmasına uğramış olan kelimelerdir. Özellikle eğitim alan öğrencilerin dilbilgisi kuralları arasında en merak ettiği kural ünlü aşınmasıdır. Bu kelimeler dilimizde popüler olarak kullanılan ve Türkçe içerisinde yerleşmiş kelimeler olmaktadır. Böylece ünlü aşınması ile b kelimeler daha kolay cümle kurulabilmekte ve anlatılacak olan konu karşı tarafa daha kolay aktarılabilmektedir. Ünlü Aşınması Örnek Cümleler Türkçe dilinde iki ünlünün yan yana gelememesi sebebiyle ünlü aşınması oluşmaktadır. Buna uygun örnek cümleler şu şekilde verilebilir - Kaynanam bugün bize geldi Bu cümlede yer alan kaynana kelimesi ünlü aşınmasına uğramıştır. Kelimenin kökeni kayın + ana şeklinde olmaktadır. Fakat ünlü aşınması ile kelime kaynana şekline dönüşmüştür. Ünlü Aşınması Örnek Sorular ve Cevapları Ünlü aşınması konusuna bir örnek soru ile daha net anlamak mümkündür. Ünlü aşınması ile ilgili soru ve cevap şu şekildedir Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünlü aşınması söz konusudur. 1 Sokakta çok gürültü var 2 Pazartesi günü doktordan randevu aldım Cevap Birinci cümlede ünlü aşınması değil ünsüz sertleşmesi bulunmaktadır. Fakat ikinci cümlede pazartesi kelimesinde ünlü aşınması bulunmaktadır. Kelime pazar + ertesi şeklinde oluşmuş ve ünlü aşınmasına uğrayarak pazartesi şekilde kullanılmıştır. Açıklama ses olayları SERTLEŞME ÜNSÜZ BENZEŞMESİ Türkçe sözcüklerde sert sessizden sonra yine sert sessiz gelmelidir. F – S – T – K – Ç – Ş – H – P + c – d – g ç t k Sokak – da Sokakta Türk – ce Türkçe Bas – gı Baskı Diş – ci Dişçi Aşağıdaki paragrafta sert sessizlerin benzeşmesi kuralı uygulanmamıştır. Siz, yanlış yazılan yerleri aşağıdaki tabloda düzeltiniz. Dedem etcil biri. Hep et yemek ister. Akşamki yemekde et olmadığı için, tabakdaki yemeğini yemedi. Gitdi, kendine ayrıca yemek yapdı. Girişgen biridir dedem. Çekingenliği yokdur. Annem eskiden üzülse de artık yapdığı yemeklerin bazen yenmemesine alışdı. Bu yüzden dedemle aralarında küsgünlükler olmuyor. 6. 7. 8. 9. 10. Soru1 Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde ünsüz benzeşmesi vardır? Koltuğun üstünde bir kedi vardı. Zilin sesini duyunca yerinden fırladı. Yaşadığı felaketi ağlayarak anlattı. yardımları ihtiyaç sahiplerine dağıttılar. Soru2 Aşağıdakilerin hangisinde sertleşme olması gerekirken yapılmamış? Dürüstce davranmak Mertçe söyleşmek Soğukça şakalar yapmak Çiftçi ile konuşmak UYGULAMALAR Aşağıdaki sözcüklere yanlarındaki ekleri getiriniz. Değişim yaşanıyor mu? Gösteriniz. SÖZCÜKLER EK YENİ SÖZCÜK SES DEĞİŞİMİ kelebek -den kelebekten d = t ot –cul kes- -gin yat -gın temizlik -ci meslek -daş memleket -de bit- -gi seç- -gin tabak -dan diş -ci kork- -du git- -di balık -cıl Beklet- -di SES BİLGİSİ GENEL 1‐Gömleğimi çok güzel ütülemelisin. 2‐Öğretmen bizi affetti. 3‐Uçağa ilk kez bindim. 4‐Birlikten kuvvet doğar. 5‐Aklını kullanan kişiler başarılı olur. 6‐Sınavda heyecanlandığı için bazı soruları yapamadı. 7‐Bakımsızlıktan ev harabeye dönmüştü. 8‐Matbaanın bulunmasıyla okuma yazma oranı arttı. 9‐Aşırı sıcaklar can kaybına yol açtı. 10‐Yoğun kar yağışı nedeniyle yollar trafiğe kapatıldı. 11‐Dostluğumu reddetmeyin. 12‐Kitapçı bize yardımcı oldu. 13‐ Çocuk yeni okuluna alışmıştı. 14‐Çocuklar parkta oynuyor. 15‐Düşünce kardeşimin omzu çıkmıştı. 16‐Karanlıktan seni görememişim. 17‐Öğrenciler öğretmeni iyi dinliyor. 18‐Gecenin tadı yok, farkında mısın? 19‐Yedi dağın çiçeği karışmış bu süte. 20‐Bir ayağı sakat olduğundan yürürken zorluk çekiyordu. 21‐Halk, hırsızı hemen yakalıyor. 22‐Bu mektubu iki gün önce yazmıştım. 23‐Aracımızı yolun kenarına park ettik. SES BİLGİSİ ÇALIŞMA KÂĞIDI Aşağıdaki tabloda verilen cümlelerde hangi ses olaylarının bulunduğunu uygun yerlere koyacağınız X işareti ile gösterin. Cümleler Ünsüz Yumuşaması Ünsüz Benzeşmesi Ünlü Düşmesi Ünlü Daralması Çocuk, dolapta kitabını arıyordu. Ufku yoğun bir sis tabakası sarmıştı. Gelecek hafta yolculuğa çıkmayı düşünüyoruz. Bu konudaki fikrimi size açıklamak istiyorum Sıcaktan bunalan insanlar sokağa çıkmışlardı. Yaşlı kadın, torununun elini tutmuştu. İşlerimizin çoğunu bu hafta bitirmeyi planlıyoruz. Boynuna atkısını sarıp başına beresini geçirdi. Kadın askerdeki oğlunu çok özlüyordu. Çiçekçi, siparişlerimizi itinayla hazırlıyor. Sepette on iki yumurta vardı. Bir önceki yazımızda paragrafın yapısı konusunu işlemiştik. Ses bilgisi konusunun alt başlığı olan Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusu ise bu başlık altında incelenecektir. Ünlü harfler, düz-geniş-dar-yuvarlak olmak üzere dört farklı şekilde gruplandırılmış olan, dilimizdeki “a,e,ı,i,o,u,ü” harfleridir. Bu harfleri gruplarsak; Düz – Geniş a ve e Düz – Dar ı ve i Yuvarlak – Geniş o ve ö Yuvarlak – Dar u ve ü Dilimizdeki bu sesli harfler, cümle içerisinde bulunan kelimelerde, kullanılan yerlerine göre, kelimenin üzerinde okunuşunu ve yazımını değiştiren etkiler bırakırlar. Bu etkiler altı başlık altında incelenir. Bunlar; Büyük Ünlü Uyumu Küçük Ünlü Uyumu Ünlü Düşmesi Ünlü Türemesi Ünlü Daralması Ulama 1 Büyük Ünlü Uyumu Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü a,ı,o,u varsa, sonra gelen hecelerde kalın olur. Yine aynı şekilde, kelimenin ilk hecesinde ince ünlü e,i,ö,ü varsa, sonra gelen hecelerde ince olur. Ünlülerle ilgili bu duruma büyük ünlü uyumu adı verilir. Örneğin; – Çocuk, oyun, yüzme, soğuk, kalın, takı, odun gibi sözcükler büyük ünlü uyumuna uyarlar. – Kalem, elma, inanç gibi sözcükler ise türkçe olmasına rağmen bu kurala uymayan örneklerdir. 2 Küçük Ünlü Uyumu Küçük ünlü uyumu iki durumda gerçekleşmektedir; Bir kelimenin ilk hecesi düz ünlüler ile a,e,ı,i başlarsa, diğer hecelerde de düz ünlü bulunur. Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü o,ö,u,ü varsa, bu heceden sonra gelen hecelerde düz-geniş a,e ya da yuvarlak-dar u,ü ünlü bulunur. Örneğin; – Kuzu, kocaman, tosun, torba, bodur gibi sözcükler küçük ünlü uyumuna uyarlar. – Tabur, topil, kopilya, koro, folyo gibi sözcükler ise küçük ünlü uyumuna uymazlar. NOT Tek heceli, birleşik ve yabancı kelimelerde, büyük ve küçük ünlü uyumu aranmaz. Örnek – 1 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde küçük ünlü uyumuna aykırı sözcük yoktur? A Koro bugün çok güzel Arabanın kaputu zarar Horoz dövüştürdükleri için cezai işlem Sobayı yakmayı Yağmurlu bir günde şemsiyesiz yürüyorduk. 3 Ünlü Düşmesi Hece Düşmesi Ünlü düşmesi üç farklı durumda gerçekleşir. 1 Bir kelimenin ikinci hecesinde dar ünlü bulunuyorsa, bu kelime ünlü harfle başlayan bir ek aldığında, ikinci hecede bulunan dar ünlü düşer. Örneğin; Alın-ı Alnı Böğür-ü Böğrü Beyin-i Beyni Devir-i Devri Omuz-u Omzu 2 Birleşik sözcüklerde genellikle, birinci sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşer. Bu duruma aşınma adı da verilir. Şükür + etme Şükretme Kahve + altı Kahvaltı Devir + etme Devretme Keşif + etme Keşfetme 3 Türemiş sözcüklerde de bazen ünlü düşmesi görülür. Devir – ik Devrik Sıyır-ıl-dı Sıyrıldı Kavur-ul-mak Kavrulmak Sarı-ar-ma Sararma Örnek – 2 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı mevcuttur? A Kapı çaldığında İki günde iki kitap O kadar konuşmama rağmen ikna Oradan oraya savurulup Kapıyı o kadar sert çarpmamalısın. 4 Ünlü Türemesi Sözcüklerde ünlü türemesi iki durumda gerçekleşir. 1 Küçültme eki alan -cık, -cik sözcüklerde ünlü türemesi görülebilir; Bir Bir-cik Biricik Dar Dar-cık Daracık Az Az-cık Azıcık 2 Pekiştirme eki alan sözcüklerde de ünlü türemesi görülebilir; Çevre Çep-çevre Çepeçevre Düz Düp-düz Düpedüz Yalnız Yap-yalnız Yapayalnız Örnek – 3 Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünlü türemesi mevcuttur? A Dalgalar kayaları Yeniden seni görmek ne kadar Bankayı güpegündüz Sen de benim yerimde olsaydın aynısını Yeni yılı arkadaşlarımla kutladım. 5 Ünlü Daralması “a ve e” düz geniş ünlüleriyle biten ve fiil olan sözcüklere şimdiki zaman eki -yor geldiğinde düz geniş olan a ve e harfleri daralarak “ı,i,u,ü” harflerine dönüşür. Bu olaya ünlü daralması ismi verilir. Örneğin; İzle-yor İzliyor Topla-yor Topluyor Oyna-yor Oynuyor NOT Şimdiki zaman eki -yor alan fiillerin hepsinde ünlü daralması görülmez. Örneğin sarmak fiiline yor eki getirirsek ünlü daralması olmaz. Sar-ı-yor kelimesinde görüldüğü gibi ünlü daralması yoktur, bunun yerine yardımcı olan “ı” sesi kullanılmıştır. Örnek – 4 Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünlü daralmasına örnek vardır? A Sabah sabah nereden geliyorsun?B Bu gece otelde Düşünceni gözden Her akşam erkenden İşçiler kazıkları toprağa saplıyorlardı. 6 Ulama Cümle içerisinde, ünsüz harf ile biten bir sözcüğün ardından ünlü harf ile başlayan bir sözcük geldiğinde, ünsüz harf ve ünlü harf birbirine bağlanarak okunur. Bu duruma ulama ismi verilir. Örneğin; Bugünlerde ekmek aslanın ağzında. Kalemin ucunu köreltmişler . Sabahın ilk ışıklarında yola çıktık. NOT Eğer ünsüz harfle biten sözcük ve ünlü harf ile başlayan sözcük arasında virgül varsa ulama yapılamaz. Örneğin, “Kavak, altına gölge verir.” cümlesinde “kavak” ve “altı” sözcüğü arasında virgül olduğundan dolayı ulama yoktur. Ünlü harfler ile ilgili ses olayları konusunun sonuna geldik. Bir sonraki konumuzda görüşmek üzere, hoşçakalın. 1541 Son Güncelleme 1541 Ses Bilgisi Ses Olayları Nelerdir? Türkçede en sık görülen ses olayları şu şekilde sıralanabilir 1- Büyük Ünlü Uyumu 2- Ünlü Düşmesi 3- Ünsüz Sertleşmesi 4- Ünlü Türemesi 5- Ünsüz Yumuşaması 6- Kaynaştırma Harfleri Ses Bilgisi Örnekleri A- Büyük Ünlü Uyumu Sadece kalın ya da ince sesli harflerden oluşan kelimeler büyük ünlü uyumu kuralına uyarlar. Büyük Ünlü Uyumu Kuralına Uyan Kelimeler 1- Köpek 2- Civciv 3- Ahşap 4- Salsa 5- Yemiş 6- Sarı 7- Defter 8- Denklem 9- Üzüntü 10- Yeşil Büyük Ünlü Uyumu Kuralına Uymayan Kelimeler 1- Telaş 2- Safir 3- Elmas 4- Kısmet 5- Tane 6- Adet 7- Animasyon 8- Radikal 9- Kadük 10- Dikkat B- Ünlü Düşmesi Örnekler 1- Kahır - Kahrı - Düşen ünlü ı 2- İlim - İlmini - Düşen ünlü i 3- Ömür - Ömrünü - Düşen ünlü ü C- Ünsüz sertleşmesi Ünsüz sertleşmesi kelimenin kökündeki ya da gelen eklerdeki yumuşak ünsüz harflerin sert ünsüz harflerden birine dönüşmesidir. Örnekler 1- Bıkkın - Aldığı ek gın 2- Kitapçı - Aldığı ek cı 3- Yatakta - Aldığı ek da D- Ünlü Türemesi Örnekler 1- Sağlam - Sapasağlam Sapasağlam kelimesindeki ikinci ''a'' harfi, ünlü türemesine örnek olarak gösterilebilir. 2- Yalnız - Yapayalnız a 3- İlm - İlim i 4- Fikr - Fikir i 5- Taze - Terütaze - ü E- Ünlü Yumuşaması Örnek Cümleler 1- Hilmi Bey'e hitaben yazdığınız şiiri çok beğendim. Hitap - Hitaben p - b 2- Ne olursa olsun umudunu hiçbir zaman kaybetmemelisin. Umut - Umudunu t - d 3- Hissettiğim ıstırabı insanlardan gizlemek için mutluymuş taklidi yaptım. Istırap - Istırabı p - b 4- Son günlerde gücümün tükendiğini hissediyorum. Güç - Gücümün ç - c 5- Defterin son yaprağını koparıp arkadaşıma verdim. Yaprak - Yaprağını k - ğ 6- Duvarların rengi solmuş. Renk - Rengi k - g F- Kaynaştırma Harfleri Sadece ünlü harfle biten kelimelerde kaynaştırma harfleri kullanılır. Örnek Cümleler 1- Kitaplar bilginin kaynağıdır. Bilgi - Bilginin n 2- Kapıyı kapatır mısın? Kapı - Kapıyı y 3- Bir gün acısını çıkartırız. Acı - Acısını s Bu yazıda Türkçedeki ünlü ve ünsüzler arasında meydana gelen tüm ses olayları “az çaba yasası” denilen bir durum söz konusudur; yasa gereği dilde kişinin sözcükleri telaffuz ederken olabildiğince az çaba göstermesi gerekir. Bu yasa ile harfler bazı ses değişimlerine uğrayabilir, hatta bazı sesler düşebilir. Yani amaç sözcüklerin daha kolay söylenmesinden başka bir şey değildir. Ses olayları, sözcüğe ek getirilmesi ile ortaya çıkar genelde. Sözcük yalın halde ya da türemiş yani ek almış bir halde olabilir, ses olayı sözcüğün yalın olup olmaması ile değil sözcüğün sonundaki ses yani harf ile Nedir?Ses, harf de denilen durumlar. Alfabedeki her harf bir sestir. Bu bakımdan Türkçede 29 ses vardır ve ünlü – ünsüz olarak ikiye ayrılır. Ünlü Harfler ya da Sesliler Ünlü yerine sesli harfler, sedalılar ya da vokaller de denir. Ünlü harfler, ses yolunda herhangi bir engele takılmaksızın ses tellerinden çıkarak dudak yardımı ile meydana gelen seslerdir. Türkçede 8 adet ünlü vardır a,e,ı,i,u,ü Bu 8 ünlü kendi arasında, söyleniş özelliğine göre Önlük-artlık Düzlük-yuvarlaklık Darlık-genişlik Olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirinden ayrılırlarUzun Ünlü Bugün Türkiye Türkçesinde uzun ünlü yoktur ama Hakasça, Türkmence ve Yakutçada vardır. Bugün Anadolu sahasında konuşulan Türkçedeki tüm uzun ünlüler Arapça, Farsça kaynaklıdır ama bu uzatmalar sadece konuşma dilindedir, yazarken herhangi bir işaretle gösterilmez. Sadece sözlüklerde sözcüğün okunuşunu anlatmak için uzatılan sesin yanına iki nokta işareti “”konur adalet adalet, beraber beraber, ifade ifade, kaide kaide, numune numune, sade sade, şair şair kimi araştırmacılar konsonant ya da sedasız da der. Her durumda kastedilen, sesin çıkarken ağız, dudak ya da dile çarparak ya da sesin dişlerin arasından sızması veyahut sesin aynı sesliler gibi bir anda çıkmasıdır. Tüm bu durumlara göre ünlüleri şu kategorilerde inceleyebiliriz 1. Ses Tellerinin Durumuna Göre Ötümlü-ötümsüz Bunlara tonlu – tonsuz, sert – yumuşak, sedalı – sedasız gibi isimler de verilebilir. Bazı sesler çıkarken ses tellerinin titremesine neden olur, bu tür seslere ötümlü ünsüzler diyoruz. Bazıları ise ağzımızdan çıkarken ses tellerini titretmez, bunlara ise ötümsüz sesler diyoruz. Ötümlü, Tonlu, Sedalı, Yumuşak Ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z Ötümsüz, Tonsuz, Sedasız, Sert Ünsüzler p, ç, t, k 2. Ses Yolunun Durumuna Göre Patlamalı-sızıcı Bazı sesler ağzımızdan bir anda çıkar ve devamlı değildir; bu seslere biz patlamalı sesler diyoruz. Bunun aksine bazı sesler sürekli söylenebilir, buna ise sızıcı sesler diyoruz. Patlamalı Sesler b, c, ç, d, g, k, p, t Sızıcı Sesler f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z 3. Çıkış Yerine Göre Ünsüzler Dört grupta incelenir Dudak Ünsüzleri Ses, çıkarken şeklini dudaklar sayesinde alır. Bu ünsüzler şunlardır b, f, m, p, v Diş Ünsüzleri Ses, çıkarken şeklini dişler sayesinde alır. Bu ünsüzler şunlardır c, ç, d, j, n, s, ş, t, z Damak Ünsüzleri Ses, damak yardımıyla şekillenir. Ses tellerinden çıkan titreşimler damağa çarparak şekillenir g, ğ, k, l, r, y Gırtlak Ünsüzleri Bu kategoride sadece bir ses vardır Seslere Bakarak Bir Kelimenin Türkçe Olup Olmadığını Anlayabilir miyiz?Evet, seslere bakarak bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlayabiliriz ama bunun için birkaç önemli kuralı bilmemiz gerekir Genelde Türkçede iki ünsüzle başlamaz. Yalnız bu durum “bre” çok sık kullanılan seslenme ünlemlerinin kural dışı olarak kalıplaşmasının kelimeler herhangi bir kalıplaşma olmadan şu seslerle başlamaz l, z, c, f, r, j, p, n, h, ş, m. Bu sesleri şu şekilde kodlayabiliriz LaZ CaFeR JaPoN HaŞiM. Örneğin “hani”, “hangi” sözcükleri bu istinaslardan birisidir. Zaten genelde soru sözcüklerinin alıntı olması dışında Türkçede b, c, d, g sesleri ile biten sözcük yoktur. Bahsedilen istisnalar, bazı sözcüklerin anlam karmaşalarını önlemek sonlarında bu sesin olmasıdır. Ad isim > at hayvan, od ateş > ot bitki gibi..Türkçede sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Ek bazında iki ünlü ek yan yana gelecekse bile araya y, ş, s, n seslerinde birisini son hece “o” ya da “ö” sesi OlaylarıÜnlülerde Meydana Gelen Ses Olayları Ünlü Daralması En genel anlamıyla “y” sesinden önce gelen geniş ünlülerin a,e dar ünlülerden ı ya da i olma olayıdır. Bu durum 3 yerde görülür Şimdiki zaman eki olan “yor” ekinden önce gelen a ya da e sesi, ı ya da i sesine dönüşür. Bu durum söyleyişte de yazılışta da gösterilir başlıyor Şimdi bahsedeceğimiz durum ise sadece söyleyişte görülen bir durumdur. Birden çok heceli sözcüklerde eğer sözcük ünlü ile biter bu ünlü de a ya da e ünlüsü olursa ve yine bir ünlü ile başlayan bir ek getirilirse bağlayıcı ünsüzü olarak “y” sesi kullanılacağı için sözcüğün geniş ünlülerinde sadece söyleyişte daralma meydana gelir. başlayan başlıyan; gelmeyen gelmiyen gibi…İkinci maddede bahsedilen durum tek heceli sözcüklerde olursa hem söyleyişte hem de yazı da bu durum gösterilir diyen > de – y – en; diyerek > de – y – erek; diyecek> de – y – ecek; diyelim > de – y – eli – m; yiyen > ye – y – en . Bu duruma istisna iki sözcük vardır deyince, deyipÜnlü Düşmesi Ünlü düşmesi sözcük ek aldığı zaman dilde tasarruf kanunu sonunda düşer. Amaç söyleyiş kolaylığı sağlamaktır ve dil bunu kendi kendisine yapar. Ünlü düşmesi iki durumda meydana gelir. Dikkat edilmesi gereken en önemli durum bu düşmelerin dar ünlüler olan ı, i, u, ü seslerinde olmasıdır çünkü bu sesler geniş ünlülere göre zayıf seslerdir ; bu bakımdan daha çabuk düşer ve kaybolurlar. İkinci hecesinde ı, i, u, ü seslerinde birisini barındıran kimi sözcükler herhangi bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar sesleri kaybederler ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağrım, beniz / benzi, beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu, geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı, oğul / oğlu; çevir- / çevril-, devir- / devril- vb. * Kaynak TDK İMLA KILAVUZUYukarıda örnekleri verilen sözcüklerle ikileme oluşturulacağı zaman ikilemenin ek alan kısmında “vurgusuz orta heece düşmesi” ya da “ünlü düşmesi” dediğimiz duruma rastlanır ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna yatmak, omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb. * Kaynak TDK İMLA KILAVUZUÜnlü türemesi Yabancı kökenli sözcükleri dilimize uydurmak için bazen ünlü türemesi dediğimiz durumu gerçekleştiririz. Bu durum Türkçenin kendini koruma biçimidir ve bazı durumlarda yazı diline geçmiş bazı durumlarda halk söyleyişi olarak kalmıştır. Recep Arapçadır. Halk ağzında “İrecep” olarak kullanılır ama yazı diline geçmez. Ramazan Araçadır. Halk ağzında “Iramazan” olarak kullanılır ama yazı diline geçmez. Fikr Arapçadır; şuan “fikir” olarak kullanılmaktadır. Ünlü türemesi yaşanan ve yazı diline geçmiş bir kullanımdır. Hükm Arapçadır ama biz “hüküm” olarak kullanırız. Ünlü türemesinin yazı diline geçmiş başka bir UyumlarıTürkçede, sözcükler rastgele oluşmamıştır, sözcüklerin oluşmasında ünlü uyumlarının olması göze çarpar. Genel anlamda Türkçe olan kelimelerde aşağıda bahsedilecek ünlü uyumlarının olduğundan bahsedilebilir. Bu uyumlar BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU ve KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU olmak üzere iki kategoride incelenir 1. Büyük Ünlü Uyumu Kalınlık – incelik uyumu diye de bilinir. Sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlülerden birisi yani a, o, u, ı varsa ikinci hecesinde ya da diğer hecelerinde de kalın ünlü olması beklenir; aynı keza sözcüğün ilk hecesinde e, i, ü, ö seslerinden birisi varsa yine ikinci ve sonraki hecelerinde de ince ünlü beklenir. Büyük ünlü uyumu sözcüğün kökünde de ekinde de beklenir ama bazen kalıplaşmadan bazen de ekin henüz genç olmasından dolayı Türkçe olan ek ya da sözcüklerde büyük ünlü uyumu görülmeyebilir. Bu istisna durumları şu şekilde sırayabiliriz “anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.” sözcükleri Türkçe olmasına rağmen kalıplaşmalardan dolayı büyük ünlü uyumuna uyamayan dilden gelen ve bizim alıntı sözcük dediğimiz sözcüklerde ünlü uyumlarının hiçbiri yazılan sözcükler ister Türkçe olsun ister alıntı kelime olsun hiçbir ünlü uyumu heceli sözcüklerde sadece bir tane ünlü olduğu için mecburen hiçbir ünlü uyumu -ken, -leyin, -mtırak, -yor henüz genç ekler oldukları için büyük ünlü uyumuna uymaz ama bu durum tutarlı değildir. Bu ekle gelmesine rağmen büyük ünlü uyumuna uyan sözcükler de vardır Aligil, annemgil, sabahken, beyazımtırak, sarımtırak, geliyor…-daş -taş eki büyük ünlü uyumu konusunda tutarsızdır. Bazen büyük ünlü uyumuna uyarken bazen de büyük ünlü uyumuna uymaz. gar-daş, kar- deş, vatan-daş, yurt-taş, din- daş…Aitlik anlamındaki “-ki” büyük ya da küçük ünlü uyumuna uymaz ama bu durum tutarlı değildir seninki, onunki, sabahki…2. Küçük Ünlü Uyumu Bir diğer adıyla düzlük – yuvarlaklık uyumudur. İki şekilde gerçekleşir - Düz ünlüden sonra düz a, e, ı, i ünlü gelir a, e, ı, i >> a, e, ı, i - Yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar u, ü ünlü gelir. o, ö, u, ü >> u, ü - Yuvarlak ünlüden sonra düz geniş a, e ünlü gelir. o, ö, u, ü >> a, e Küçük ünlü uyumunun tıpkı büyük ünlü uyumu gibi bazı özel durumları vardır Avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur gibi bazı sözcükler Türkçe olmalarına rağmen küçük ünlü uyumuna aykırıdır. Bu durum kelimelerin fazlaca kullanılması ve farklı bir biçimde kalıplaşmasından ünlü uyumu da tıpkı büyük ünlü uyumunda olduğu gibi alıntı kelimelerde aranmazÜnlü uyumları hem sözcükte hem de ekte var olsa da bazı durumlarda sözcük ünlü uyumuna uymasa da ona getiren ek, sözcüğün son hecesiyle küçük ünlü uyumu bakımından uyumlu olabilir. Kavunbu haliyle küçük ünlü uyumuna aykırıdır > kavun+u son ses ile ek küçük ünlü uyumuna uydu. konsolos-luk, yağmur-luk aitlik eki istisna olarak küçük ünlü uyumuna girer. Genel olarak ne büyük ünlü uyumuna ne de küçük ünlü uyumuna uyar. Bugünkü küçük ünlü uyumuna uyar, yarınki küçük ünlü uyumuna uymaz, dünkü küçük ünlü uyumuna uyarÜnsüzlerde Meydana Gelen Ses OlaylarıÜnsüz Uyumu Nasıl ünlülerde kalınlık – incelik büyük ünlü uyumu , düzlük – yuvarlaklık küçük ünlü uyumu varsa ünsüzlerde de sertlik ve yumuşaklık uyumu var. Sert sesle biten bir sözcüğe sessiz harfle başlayan bir ek gelirse o ekin ilk sesi sert seslerden oluşmalıdır. Aynı durum yumuşak sesler için de geçerlidir; yumuşak sesle biten bir sözcüğe sessiz harfle başlayan bir ek gelirse o ekin ilk sesi yumuşak seslerden oluşmalıdır. Zaten bu kural sebebi ile bir ekin hem yumuşak sesli hem de sert sesli halleri mevcut, mesela hal eklerinden bulunma durum eki +da, +de, +ta, +te, çıkma durum eki +dan, +den, +tan, +ten gibi. Bas+ kı > baskı Aş + cı > aşçı Süt + çü > sütçü gibi. Ünsüz Sertleşmesi Ad isim, at binek hayvanı; od ateş, ot bitki; sac yassı demir, saç kıl gibi bazı istisnalar haricinde Türkçe sözcükler yumuşak ünsüz grubuna giren b, c, d, g ile bitmez. Bu bakımdan biz, bu alıntı sözcükleri alırken sondaki yumuşak sesleri kendi ses anlayışımıza uydurarak sertleştirmişiz Ünsüz Sertleşmesine Uğramış Bazı Sözcükler Bu alıntılar, sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında sonlarındaki sert ses yumuşar kitap + ı > kitabı; sebep + ı > sebebi; metot + u > metodu gibi. DİKKAT ahlak / ahlakın, cumhuriyet / cumhuriyete, evrak / evrakı, hukuk / hukuku, ittifak / ittifaka, sepet / sepeti, tank / tankı gibi sözcükler, alıntı olmasına ve son sesleri yumuşak ses olmasına rağmen sertleşme görülmez. Ünsüz Yumuşaması Alıntı ya da Türkçe olsun, birden fazla heceli ve son sesinde p, ç, t, k ünsüzlerinden birisi olan sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında son hecesindeki p, ç, t, k ünsüzleri, b, c, d, g ünsüzlerinden birisine dönüşür. Ağaç – ı > ağacı Kitap – a > kitaba Kebap – a> kebaba gibi… DİKKAT Bu duruma rağmen, anıt / anıtı, bulut / bulutu, kanıt / kanıtı, ölçüt / ölçütü gibi istisnalar da mevcuttur. DİKKAT Tek heceli sözcüklerin sonunda bulunan sert ünsüzler ise iki ünlü arasında olsa bile korunur ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü gibi * TDK İMLA KILAVUZU DİKKAT Yukarıda bahsedilen tek heceli sözcüklerdeki durumun da istisnaları vardır but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu vb. Ünsüz Türemesi Dilimize Arapçadan girmiş pek çok sözcük var; ama Arapça ile Türkçe arasında önemli farklar var. Biz, Arapçadan bu kelimeleri alırken özgün biçimleri ile değil bizim dilimize uyan biçimleri ile almışız. Örneğin Türkçede iki aynı sessiz harf, kök halinde yan yana gelmez; bu bakımdan Arapçadan böyle bir sözcük alırken iki aynı sesten birisini düşürmüşüz Ünsüz Türemesi ile İlgili Örnekler Yukarıdaki tabloda gösterilen Türkçeleşmiş hallere, ünlü ile başlayan bir ek ya da yardımcı fiil getirilirse sözcük, aslına döner. Bu duruma da ünsüz türemesi Bu ses olayına aykırılılaşma ya da metatez de denir. Bir dilbilgisi terimi olarak sözlük anlamı şu şeklidedir “bir sözcük içinde birbirini izleyen iki sesbirimin yer değiştirmesi” Göçüşmenin tanımını okuduğumuzda aklımıza şu soru gelebilir “ Bu ses olay hangi sesler için geçerli?” Şöyle açıklayalım Bu ses olayında yan yana iki sessiz harfte yer değiştirme görülüyor ve bu iki ses değeri çok değişik sesler olabiliyor. Araştırmacılar, bu seslerin yer değiştirmesinin genel nedeni olarak söyleyiş kolaylığı fikrini öne atıyor. Göçüşmenin genelde ağızlarda yani kırsal bölgelerde ve çocuk dilinde olduğunu düşünürsek bu genel kanı oldukça mantıklı görülyor. Göçüşme, yazı diline geçmeyen bir ses olayıdır. Standart dilde göçüşme yazıya geçilecek bir ses olayı değildir. Dilimizdeki bazı göçüşme örnekleri şu şekildedir Yaprak > yarpak Toprak > torpak Ekşi > eşki Kirpik > kiprik Sarımsak > sarmısak Köprü > körpüKaynaşma Bu ses olayı, birleşik sözcüklerin giderek birleştikleri sözcükleri anlamlarını yitirmesi ve kalıplaşarak hem başka bir imla hem de başka bir anlam kazanmaları durumudur. Şuan dilimizde bu şekilde kalıplaşmış bazı sözcükler ve asılları şu şekildedir Ne asıl > nasıl Cuma ertesi > Cumartesi Kahve altı > kahvaltı Pazar ertesi > Pazartesi Ünlü ve Ünsüzlerde Ortak Halde Görülen Ses OlaylarıBenzeşme Sesin, bir diğer sesi asimile ederek kendi türünden bir sese benzetme olayıdır. Bu ses olayı meydana gelişine göre şu başlıklar altında incelenir Benzeşmenin Yönüne Göre ilerleyici ve gerileyici Eğer iki sesten köke yakın olan sesse gerileyici, sona doğru ise ilerleyici Yerine Göre yakın ve uzak Benzeşen sesler arasındaki mesafeye göre ayrım vardır, benzeşen ses, benzeştiren sese uzaksa uzak benzeşme, yakınsa yakın benzeşme Derecesine Göre tam ve yarım benzeşmeler Benzeşme sonucunda iki ses aynı sese dönüşmüşse bu tam benzeşme, benzeştiren benzeşen sesi kendi türünden bir sese benzetmişse yarım örnekleri de yazı diline geçmeyen bir ses olayı. Bazı örnekleri ise şu şekilde Kanbur > kambur Gerileyici, yakın ve yarım benzeşme. Bir dudak sesi olan “b” sesi benzeten, bir diş sesi olan “n” sesi benzeyen ya da değişen sestir. “b” sesi dudak sesi olduğu için “n” sesini kendisi gibi bir dudak ünsüzü olan “m” sesine benzetmiştir. Yalnız benzeşme yarımdır çünkü “b” sesi sadece oluşum noktasına göre > tuşsuz İlerleyici, yakın ve tam > annatmak İlerleyici, yakın ve tam benzeşmeBenim > menim Gerileyici, uzak ve tam benzeşme

ses olayları ile ilgili örnek cümleler